Στην αυτοβιογραφία του ο Μάνος Χατζιδάκις κάνει λόγο για δύο Ξάνθες: τη διατηρητέα, όπου γεννήθηκε, και την άλλη, τη «φριχτή» όπως την περιγράφει, που χτίστηκε μεταγενέστερα.
Υπερβολικό; Μάλλον, όσο και η άναρχη οικοδόμηση που τη δεκαετία του ’70 μπορείς να πεις ότι σάρωσε με τις «μοντέρνες» και άχαρες εμπνεύσεις της τον πίνακα της Belle Epoque.
Αν κάτι πάντως σε παρηγορεί, είναι πως όσο ανυποψίαστος κι αν φτάσεις έως εδώ, υπάρχουν ακόμα αμέτρητα πράγματα να τη ζωντανεύουν.
Ετσι κι αλλιώς, Ξάνθη δεν είναι μόνο η παραμυθένια Παλιά Πόλη με τα καλντερίμια και τα αρχοντικά ή η σύγχρονη που με τους φοιτητές να μην την αφήνουν να γεράσει γίνεται όλο και πιο φιλόξενη.
Στα περίχωρα προς όλα τα σημεία του ορίζοντα, ιστορικοί οικισμοί σε μαγεύουν με τις αρχιτεκτονικές και τα μνημεία τους την ώρα που η φύση σε αποτελειώνει: από τους μαιάνδρους του Νέστου και τον καταρράκτη του Λιβαδά έως το περιβαλλοντικό βασίλειο της Βιστονίδας, και από το δάσος της Χαϊντού έως τα Πομακοχώρια, ο Νομός Ξάνθης μοιάζει με τόπο για όνειρα. Σ’ αυτή την άκρη του Βορά με τους παγωμένους χειμώνες και τα τσουρουφλιστά καλοκαίρια, τίποτα δεν τελειώνει.
Γεωγραφικά μιλώντας, ο Νομός Ξάνθης συνορεύει με τη Βουλγαρία στα βόρεια, τους Νομούς Δράμας και Καβάλας στα δυτικά, της Ροδόπης στα ανατολικά και βρέχεται από το Θρακικό πέλαγος στα νότια. Σαν ταξιδιώτης προς ταξιδιώτη, η αλήθεια είναι πως αν δεν ξεκινάς από Βόρεια Ελλάδα (γύρω στα 50 χλμ. από την Καβάλα και 220 χλμ. από Θεσσαλονίκη) δεν επιλέγεις εύκολα την Ξάνθη για το επόμενο ταξίδι. Ομως τα 730 χλμ. που τη χωρίζουν από την Αθήνα αξίζουν κάθε ώρα απόστασης, που για να το θέσουμε ευθέως είναι γύρω στις 7,5 οδικώς και 9 με το τρένο.
Μίλια μακριά από το σκεπτικό των πολυσύχναστων προορισμών, η περιοχή αυτή είναι ό,τι εύχεται ο λάτρης του εναλλακτικού/φυσιολατρικού/πολιτιστικού τουρισμού, του καλού φαγητού και των ζεστών ανθρώπων χειμώνα – καλοκαίρι.
Ναι, η Ξάνθη είναι ένα μείγμα αλλόθρησκων ανθρώπων, όμως πάει καιρός που χριστιανοί και μουσουλμάνοι συμβιώνουν μια χαρά σε αυτόν τον τόπο, πάνω στο «σταυροδρόμι Ανατολής και Δύσης».
Το νιώθεις στα Πομακοχώρια που σε καλωσορίζουν, το γεύεσαι στα ζαλιστικά σιροπιαστά και τα αχνιστά κεμπάπ που σε τραβάνε από τη μύτη και το γιορτάζεις μαζί τους στο μεγάλο σαββατιάτικο παζάρι. Ο μόνος καπνός που διακρίνεις στην ατμόσφαιρα είναι αυτός της Belle Epoque.
Μεταξύ 18ου – 19ου αιώνα η τουρκοκρατούμενη Ξάνθη γίνεται παγκοσμίως γνωστή χάρη στον σπάνιο αρωματικό καπνό της που ξεπερνά τα όρια της οθωμανικής αυτοκρατορίας και ταξιδεύει ως περιζήτητος στα Βαλκάνια, την Ευρώπη και την Κωνσταντινούπολη. Τεράστιος πλούτος κατακλύζει την περιοχή και η άρχουσα τάξη που με την άδεια του σουλτάνου εμπορεύεται τον εξαιρετικό μπασμά, μεγαλουργεί χτίζοντας τη σημερινή Παλιά Πόλη.
Εντυπωσιακές καπναποθήκες και καπνομάγαζα, προξενεία ευρωπαϊκών κρατών, θέατρα και χαμάμ, τεκέδες και τζαμιά, ασφαλιστικές εταιρείες, δικηγορικά γραφεία, εργοστάσιο ηλεκτρισμού, νοσοκομείο, μέχρι και συνεργεία αυτοκινήτων… Και φυσικά, πολυτελή αρχοντικά.
Από τη μία Ηπειρώτες και Δυτικομακεδόνες μάστοροι δημιουργούν στα πρότυπα των αστικών κέντρων της Ανατολής με τα χαρακτηριστικά σαχνισιά (προέκταση του ορόφου που στηρίζεται σε ξύλινα στηρίγματα). Από την άλλη, οι πολυταξιδεμένοι έμποροι προτιμούν να ακολουθήσουν δυτικής επιρροής αρχιτεκτονικές: ιταλική αναγέννηση, γερμανικός ρομαντισμός και ελληνικός νεοκλασικισμός κάνουν την Ξάνθη μια πολύχρωμη πόλη πρωτοφανούς για την εποχή αισθητικής.
«Η συνύπαρξη εκείνο τον καιρό ενός αντιτύπου της μπελ επόκ, με αυθεντικούς τούρκικους μιναρέδες, έδιναν χρώμα και περιεχόμενο σε μια κοινωνία-πανσπερμία απ’ όλες τις γωνιές της Ελλαδικής γης, που συμπτωματικά βρέθηκε να ζει σε ακριτική περιοχή και να χορεύει τσάρλεστον στις δημόσιες πλατείες», γράφει ο Μάνος Χατζιδάκις για την αγαπημένη του πλευρά της Ξάνθης.
Φανταστείτε μόνο πως στις αρχές του 20ού αιώνα υπήρξε ένας από τους επτά πλουσιότερους δήμους της Ελλάδας, παρότι βρισκόταν υπό οθωμανική κατοχή. Η παρακμή ξεκινάει το 1912 με την πρώτη κυριαρχία των Βούλγαρων και τους Βαλκανικούς Πολέμους και η χρυσή εποχή της Ξάνθης τελειώνει οριστικά μετά τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Δεν γκρεμίστηκαν όλα όμως.
Παλιά Πόλη, Αίγλη και νοσταλγία
Aν οφείλει σε κάτι την ύπαρξή της πέρα απ’ τον αρωματικό μπασμά, είναι το γεγονός ότι το 1976 η Παλιά Πόλη ανακηρύχτηκε προστατευόμενος οικισμός, γλιτώνοντας από ένα δυσοίωνο ρυμοτομικό σχέδιο που την ήθελε με φαρδείς και ευθύγραμμους δρόμους.
Τα λιθόστρωτα καλντερίμια της είναι εκεί, τα τόσο κοντά το ένα στο άλλο αρχοντικά με τις τοιχογραφίες, τα αετώματα, τους μικρούς κήπους και τα λουλούδια στα παράθυρα επίσης, το μόνο που μένει είναι να την περπατήσετε. Ξεκινήστε παίρνοντας τη Βασ. Κωνσταντίνου (αρχίζει πίσω από Ρολόι στην πλ. Δημοκρατίας της σύγχρονης πόλης) και αναζητήστε τα σημαντικότερα:
Το «σπίτι του Χατζιδάκι» όπου γεννήθηκε και έζησε τα 6 του πρώτα χρόνια ο μεγάλος μουσικός. Εδώ πήρε και τα πρώτα μαθήματα πιάνου σε ηλικία 4 χρονών από τη διάσημη Αρμένισσα πιανίστρια Αλτουνιάν (δείτε την αναπαράσταση με κούκλες στο Λαογραφικό Μουσείο). Το εγκαταλελειμμένο αλλά διατηρητέο κτίριο του 1897, γνωστό και ως «Φρουραρχείο», μετατρέπεται στον πολυαναμενόμενο «Πολυχώρο Τέχνης και Σκέψης Μάνου Χατζιδάκι» από τη Νομαρχία. Απέναντι, βρίσκεται η πετρόχτιστη εκκλησία του Αγίου Βλάσιου από τις αρχές του 19ου αιώνα με το καμπαναριό με την ξύλινη στέγη και την κεραμοσκεπή.
Το ιταλικής αρχιτεκτονικής Στάλιο αρχοντικό χτίστηκε το 1880 και πριν ερημώσει τα τελευταία χρόνια στέγασε τα γραφεία του Ερυθρού Σταυρού. Εκεί δίπλα είναι και το αρχοντικό του υφασματέμπορου Χασιρτζόγλου (τέλη 19ου αιώνα) ή παλιό Ταχυδρομείο που πρόσφατα ανακαινισμένο φιλοξενεί το Λύκειο Ελληνίδων και μια ωραία έκθεση με παραδοσιακές φορεσιές που μπορείτε να δείτε κατόπιν συνεννόησης.
Η πλατεία Αντίκα είναι ό,τι πρέπει για μια στάση στα ταβερνάκια και τα καφέ, με τα παλιά χάνια (πανδοχεία) τριγύρω να έχουν μετατραπεί σε σύγχρονα ξενοδοχεία. Και μετά, παίρνετε την οδό Παλαιολόγου. Στη γωνία με τη Μαυρομιχάλη, το αρχοντικό Ορφανίδη στεγάζει το Δημαρχείο Ξάνθης. Χτισμένο από Αυστροουγγαρούς αρχιτέκτονες στα τέλη του 19ου αι., ξεχωρίζει για τα σκαλιστά ταβάνια, την αψιδωτή του πόρτα αλλά και τον ψαμμίτη από τη Μάνδρα και τον γρανίτη από τη Ροδόπη που χρησιμοποιήθηκαν στην κατασκευή του.
Το Χάνι του Μωυσή δίπλα του είναι ένα από τα πιο χαρακτηριστικά δείγματα πανδοχείου του 1870. Αντίκα και Ορφέως, είναι το αρχοντικό Καλούδη αυτό με τις πανέμορφες ζωγραφισμένες εξωτερικές όψεις που αποκλείεται να μην κοντοσταθείτε να χαζέψετε, ενώ απέναντι, η Δημοτική Πινακοθήκη είναι ένα από τα παλιότερα αρχοντικά της πόλης με μεγάλα σαχνισιά απ’ έξω και όμορφα ξυλόγλυπτα στο εσωτερικό. Φιλοξενεί δε δεκάδες έργα –δωρεές του Ξανθιώτη ζωγράφου Χρήστου Παυλίδη.
Το Λαογραφικό και Ανθρωπολογικό Μουσείο στο αρχοντικό Κουγιουμτζόγλου δεν χορταίνεις να το θαυμάζεις εξωτερικά με τα χρωματιστά συμμετρικά του σχέδια αλλά αυτό κ αν αξίζει να το δείτε από μέσα. Με βαυαρέζικες τοιχογραφίες του 1880, ξυλόγλυπτα ταβάνια, ατμοσφαιρικές οροφογραφίες και μεταξύ άλλων δράσεων τη μόνιμη έκθεση «Ξάνθη 1860-1940 περίοδο ακμής», όλη η λάμψη της μπελ επόκ νομίζεις πως συγκεντρώθηκε εδώ. Ρωτήστε και για τα δύο ατομικά χαμάμ στην πίσω αυλή του.
Ολο ευθεία, είναι η πλατεία με τον Μητροπολιτικό Ναό του Αγίου Ιωάννη Προδρόμου, τρίκλιτη βασιλική του 1839, το Μητροπολιτικό Μέγαρο (1897), και εκεί κοντά το 1ο Δημοτικό Σχολείο και Νηπιαγωγείο Στάλιου (1881) απ’ το όνομα του ιδρυτή που υπήρξε ένας από τους μεγαλύτερους καπνέμπορους της πόλης.
Η πόλη γύρω απο το Ρολόι
Χτισμένη στους πρόποδες της Ροδόπης, η σύγχρονη Ξάνθη απλώνεται έως το Θρακικό πέλαγος βρίσκοντας όλο και πιο φανερά τον δρόμο προς την καλαισθησία που απαιτεί το παρελθόν της.
Δραστήριο εμπορικό κέντρο και μεγάλη φοιτητούπολη, η πόλη μοιάζει να κινείται γύρω απ’ το Ρολόι στην κεντρική πλατεία, την «παραλία» με τα αμέτρητα καφέ/μπαρ/μεζεδοπωλεία δίπλα στο ποτάμι Κόσυνθο και το Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο, τη διατηρητέα από το 1997 Δημοτική Αγορά με τις ανατολίτικες λιχουδιές και τα τεράστια πολεμικά καταφύγια από κάτω της, και βέβαια, το μεγάλο Σαββατιάτικο παζάρι στο δημοτικό πάρκινγκ να συγκεντρώνει πάνω από τους φορτωμένους πάγκους του ντόπιους και επισκέπτες απ’ όλη την Ελλάδα και τα γειτονικά Βαλκάνια. Οπως και το διάσημο καρναβάλι, που προετοιμάζεται από την επόμενη κιόλας μέρα που ο Τζάρος θα καεί δίπλα στο ποτάμι. Περισσότερο απ’ όλα όμως, η πόλη της Ξάνθης λειτουργεί ως ορμητήριο στις γειτονικές σπάνιες ομορφιές.
Καπνός χωρίς φωτιά
Οσο για τις περίφημες καπναποθήκες, αυτές ξεφύτρωναν σαν μανιτάρια μέχρι το 1912, σε χωριστή συνοικία, στις υγρές αλλά ιδανικές για τον καπνό συνθήκες του κάμπου νοτιοανατολικά της Παλιάς Πόλης. Χτίστηκαν από Ηπειρώτες μάστορες και της Δ. Μακεδονίας και με την ορθογώνια και τόσο αυστηρά συμμετρική βιομηχανική αρχιτεκτονική τους, ορισμένες θεωρήθηκαν μοναδικές ακόμα και σε ολόκληρη την Ευρώπη.
Το 1995 μετρήθηκαν 57 που άντεξαν στον χρόνο, από τις οποίες οι 27 εγκαταλειμμένες. Στην οδό Καπνεργατών 9 θα δείτε το περιβόητο «Π», το μεγαλύτερο συγκρότημα καπναποθηκών που υπήρχε τότε στα Βαλκάνια (χωρητικότητας 49.000 κυβικών μέτρων) και έχτισε το Οθωμανικό Μονοπώλιο. Πιο πέρα, Καπνεργατών & Δημοκρίτου, μια μικρότερη λειτουργεί ως ΚΑΠΗ Ξάνθης, ενώ στην καπναποθήκη της 12 Αποστόλων & Ανδρούτσου στεγάζεται το δραστήριο Ιδρυμα Θρακικής Τέχνης και Παράδοσης.
Το ποτάμι της ζωής
Ο Νέστος ξεκινάει από την οροσειρά της Ρίλα στη Βουλγαρία για να καταλήξει στο Θρακικό πέλαγος σχηματίζοντας το περίφημο Δέλτα στα σύνορα των Νομών Καβάλας-Ξάνθης απέναντι απ’ τη Θάσο. Αλλά για να το πούμε όσο πιο απλά γίνεται, ταξίδι στην Ξάνθη χωρίς επίσκεψη στον Νέστο, είναι μισό ταξίδι. Αιτία, τα Στενά ή Τέμπη του ποταμού (15 χλμ. από την πόλη) μεταξύ των οικισμών Τοξότες και Σταυρούπολης, όπου σχηματίζονται οι μοναδικοί μαιανδρισμοί, ένα παιχνίδι νερού και γης 5 εκατομμυρίων χρονών για άπειρες φωτογραφίες.
Ο καλύτερος τρόπος να τους δείτε είναι με το τρένο του ΟΣΕ που ξεκινά από τον οικισμό Τοξότες με κατεύθυνση προς Σταυρούπολη διασχίζοντας παράλληλα και το Αισθητικό Δάσος: ένα φαντασμαγορικό παραποτάμιο δάσος χωρισμένο σε «Ζώνες Ειδικής Προστασίας» και ευρωπαϊκή περιοχή «Σημαντική για τα Πουλιά», αφού εδώ συναντώνται τα 150 από τα 200 και πλέον είδη που έχουν παρατηρηθεί στον ποταμό, μέσα σε υπέροχες λεύκες, ιτιές, φτελιές, πλατάνια, αγριοτριανταφυλλιές και αμέτρητα άλλα είδη τοπικής χλωρίδας. Η μισάωρη διαδρομή περιλαμβάνει περάσματα από πολλά τούνελ που κατασκεύασαν Γάλλοι τεχνικοί επί οθωμανικής αυτοκρατορίας στα τέλη του 19ου αιώνα και είναι η ίδια που ακολουθούσε το θρυλικό Orient Express πηγαίνοντας στην Κωνσταντινούπολη.
Οσο για το Δέλτα του Νέστου, είναι ένας από τους σημαντικότερους υγρότοπους της χώρας αλλά και της Ευρώπης, με έκταση γύρω στα 550.000 στρέμματα που απειλούνται από τον άνθρωπο αλλά προστατεύονται από τη συνθήκη Ramsar και το NATURA 2000. Οι λιμνοθάλασσες, τα υγρά λιβάδια, οι καλαμιώνες και οι αμμοθίνες που σχηματίζονται καθώς τα νερά του προσπαθούν να ξεχυθούν στο Θρακικό, γίνονται σπίτι μιας θαυμαστής πανίδας (254 είδη πουλιών, μεταξύ αυτών σπάνια και υπό εξαφάνιση είδη), την ώρα που τα υφάλμυρα ρηχά νερά είναι ιδανικά για ιχθυοκαλλιέργειες. Εδώ κοντά είναι και (όσο έχει απομείνει από) το Μεγάλο Δάσος, το Κοτζά Ορμάν, που κάποτε αποτελούσε το ομορφότερο υδροχαρές δάσος στην Ευρώπη αλλά εξακολουθεί να σε μαγεύει με τα πανύψηλα δέντρα του.
Το υγρό βασίλειο της Βιστονίδας
Τον αντίποδα του υγρότοπου στο Δέλτα του Νέστου όπου αρχίζει η ακτογραμμή της Ξάνθης, βρίσκεται η Βιστονίδα στον ανατολικότερο άκρο της. Εδώ αρπάξτε μια από τις καλύτερες ευκαιρίες να δείτε φλαμίνγκο από κοντά. Μαζί τους, κορμοράνοι, ερωδιοί και περισσότερα από 300 είδη πανέμορφων και κάποιων σπάνιων πουλιών αλλά και πάνω από 60 είδη ψαριών που βρίσκουν καταφύγιο μέσα και γύρω από τα 42.000 στρέμματα της λιμνοθάλασσας που προστατεύεται από τη συνθήκη Ramsar. Ρηχή, με βάθος που δεν ξεπερνά τα 4 μέτρα, και υφάλμυρη, αφού από βόρεια τα ποτάμια Κόσυνθος, Κομψάτος και Τραύος εκβάλλουν στα νερά της και νότια τρεις δίοδοι επιτρέπουν την είσοδο στη θάλασσα, η Βιστονίδα είναι ένα διεθνούς σημασίας καταφύγιο άγριας ζωής. Μαζί με τις μικρότερες λιμνοθάλασσες που σχηματίζονται γύρω της (Ξηρολίμνη, Καρατζά κ.ά.) έχεις μπροστά σου ένα σύμπλεγμα υγρότοπων, όπως αυτά που σε ηρεμούν όταν ξεχνιέσαι με ντοκιμαντέρ.
Δικαίως πολυφωτογραφημένο αξιοθέατο εδώ ή μάλλον σε μια μικρή λιμνοθάλασσα του Πόρτο Λάγος λίγο πιο δίπλα, τα εκκλησάκια του Αγίου Νικολάου και της Παναγίας Παντάνασσας που χτισμένα μέσα σε μικρές νησίδες από μακριά μοιάζουν να επιπλέουν στο νερό. Σαν ένα θαύμα, όπως ολόκληρη η Ξάνθη.
Αβδηρα: Η πολιτεία των στοχαστών
Χτισμένη από τον Ηρακλή προς τιμήν του φίλου του Αβδηρου που κατασπαράχτηκε από τα ανθρωποφάγα άλογα του βασιλιά των Βιστόνων Θρακών, Διομήδη, για τη μυθολογία, πατρίδα του Δημόκριτου και του Πρωταγόρα για όλο τον κόσμο, τα Αβδηρα έχουν το δικό τους μεγάλο κεφάλαιο στην ιστορία: ιδρύθηκαν τον 7ο π.Χ. αιώνα από αποίκους των Κλαζομενών της Μ. Ασίας και αποτέλεσαν ένα από τα μεγαλύτερα εμπορικά κέντρα και ακμαιότερες πόλεις του Βόρειου Αιγαίου.
Περιηγηθείτε στους αιώνες βαδίζοντας στα ερείπια της αρχαίας πόλης (3.000 στρέμματα ανοιχτού αρχαιολογικού χώρου) και του μεταβυζαντινού Πολύστυλου.
Σαστίστε μπροστά στον λιμενοβραχίονα με γρανιτένιους ογκόλιθους στο αρχαίο λιμάνι. Και παρακολουθήστε ολόκληρη τη μεγαλοπρέπεια του πολιτισμού Αβδηριτών να αποκαλύπτεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο με τρεις θεματικές ενότητες: δημόσιος βίος, ιδιωτικός βίος και ταφικά έθιμα.
Οσο για τα σημερινά Αβδηρα, αποτελούνται από το χωριό και τη Σκάλα Αβδήρων με την ατέλειωτη αμμουδιά. Ο οικισμός δημιουργήθηκε το 1700 όταν οι κάτοικοι του Πολύστυλου μεταφέρθηκαν εδώ και είναι ένα όμορφο χωριό με τα λιθόστρωτα και τα τοπικής αρχιτεκτονικής αρχοντικά του (αναζητήστε του Παμουκτσόγλου). Ιδίως το καλοκαίρι, ο κόσμος έρχεται εδώ για τις βραβευμένες με γαλάζια σημαία παραλίες του πάνω στο Θρακικό αλλά και τις εκδηλώσεις για τα Δημοκρίτεια.
Στη Σταυρούπολη και πιο πέρα
Αν σας άρεσε η ρετρό διάθεση της Παλιάς Πόλης, στην Σταυρούπολη θα έχετε μπόνους και μια φύση-καρτποστάλ. Σαν ένα τεράστιο φυσικό μπαλκόνι πάνω από τα νερά του Νέστου, γεμάτος παραδοσιακά λιθόστρωτα και αρχοντικά και μπόλικες καπναποθήκες, αυτός ο οικισμός θεωρείται δικαιολογημένα ο ομορφότερος της Ξάνθης. Πλουτίζοντας επίσης από την παραγωγή αρωματικού καπνού («Σου Γιαλεσί», δηλαδή από την κοιλάδα του Νέστου), η Σταυρούπολη έως το 1950 μετρούσε 4.500 κατοίκους σε δύο μεγάλες γειτονιές. Σήμερα το νούμερο αυτό είναι τριψήφιο, όμως το χωριό κέρδισε μια γαλήνη που κάνει τους χαμηλών τόνων επισκέπτες του να πληθαίνουν όλο περισσότερο.
Κεντρικό σημείο η πλατεία με τον πλάτανο και το απαραίτητο καφενείο. Ακριβώς εδώ, μεταξύ απογευματινού καφέ και ταβλακίου, ο κάποτε ιδιοκτήτης του Σταύρος Καραπατζάκης κατάφερε να συγκεντρώσει δεκάδες αντικείμενα συνδεδεμένα με τη ζωή του τόπου, που θα χαζέψετε ευχάριστα στο Λαογραφικό Μουσείο.
Μετά τον Νέστο πάντως, το μεγαλύτερο αξιοθέατο στη Σταυρούπολη είναι το ιστορικό και κουκλίστικο κτίριο του σιδηροδρομικού σταθμού: χτισμένος το 1924, ήταν ο πρώτος σταθμός που λειτούργησε στη Θράκη σαν στάση στη γραμμή Θεσσαλονίκης-Αλεξανδρού-πολης. Η δική σας διαδρομή δεν τελειώνει εδώ όμως.
Νότια, στον δρόμο προς τα Κομνηνά, βρίσκεται ο μεγαλύτερος και πιο εντυπωσιακός μακεδονικός τάφος που έχει ανασκαφεί στη Θράκη. Κατασκευάστηκε από μάρμαρο (200-150 π.Χ.) και παρότι τα σημαντικότερα κτερίσματα έχουν κλαπεί, τα ευρήματα δεν είναι καθόλου αδιάφορα: ένας ανθρώπινος σκελετός, δυο χρυσά δαχτυλίδια και ένα περιδέραιο.
Βόρεια, λίγο πιο έξω από το χωριό Καλύβα, και σε υψόμετρο 627μ., το Κάστρο είναι ένα από τα 14 που έλεγχαν τα περάσματα της κοιλάδας και είχε οπτική επαφή με τα άλλα φρούρια. Κατασκευάστηκε το 340 π.Χ. από τον Φίλιππο Β΄ και χρησιμοποιήθηκε διαδοχικά επί αιώνες από τον Φίλιππο Ε΄ έως τον αυτοκράτορα Ιουστινιανό. Η ανασκαφή έφερε στο φως σημαντικά ευρήματα που φυλάσσονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Κομοτηνής. Εσείς θα αποζημιωθείτε και με τη θέα.
Πολύ κοντά, ακόμα ένας παράδεισος του εναλλακτικού τουρίστα. Ο καταρράκτης του Λειβαδίτη είναι ο ψηλότερος των Βαλκανίων με τα ορμητικά νερά του να ξεχύνονται με βοή από 60 μέτρα ύψος. Θα φτάσετε ακολουθώντας το μονοπάτι Δασαρχείου Ξάνθης, ένα σύντομο (2 χλμ.) αλλά από τα ομορφότερα ορεινής πεζοπορίας του νομού, που ξεκινά από το χωριό του Λειβαδίτη. Τελευταίο και επίσης συναρπαστικό, το Δασικό Χωριό Ερυμάνθου στο Δάσος της Χαϊντούς, ένα σωστό Μνημείο της Φύσης όπως χαρακτηρίστηκε το 1980 με υπεραιωνόβιες οξιές 30 μέτρων, άγρια ζώα, σπάνια πουλιά και ένα σωρό ρυάκια όπου αν είσαι τυχερός θα δεις και πέστροφες.
Ιερή γεωμετρία
Πάνω από την Παλιά Πόλη τρία πολύ γνωστά μοναστήρια της Ξάνθης σχηματίζουν ισόπλευρο τρίγωνο μεταξύ τους: Η Μονή Παμμεγίστων Ταξιαρχών (ΒΔ) είναι η παλαιότερη της περιοχής (1700) και στεγάζει την Εκκλησιαστική Σχολή.
Η Μονή Παναγίας Αρχαγγελιώτισσας (ΒΑ) λέγεται ότι κτίστηκε από κατοίκους της συvοικίας Σαμακώβ, απ΄ όπου έφεραν και την εικόvα της «Σαμακωβιανής» και φιλοξενεί το Εκκλησιαστικό Μουσείο.
Η Μονή της Παναγίας Καλαμούς (Β) φημίζεται για τα ιερά κειμήλια βυζαντινών αυτοκρατόρων και μοναχών αλλά και για το θαυματουργό εικόνισμα της Παναγίας που λέγεται ότι βρέθηκε σε καλαμώνα στις όχθες του Κόσσινθου. Αν βάλουμε και τον Αγιο Νικόλαο του Πόρτο Λάγος στο σχέδιο σχηματίζεται ένας σταυρός που η παράδοση θέλει να προστατεύει τους κατοίκους απ’ το «κακό».