Αλτ, τις ει; Αδριανουπολίτης, Καραγατσιανός, Γκαγκαβούζης, Μάρης, φαντάρος, μονιμάς, ταξιδευτής… Μετράς χαμένες πατρίδες. Γλώσσες και φυλάκια. Λόγους που σε φέραν ως εδώ, ανάμεσα σε Αρδα και Εβρο, στο Τριεθνές. Τέρμα για τέρμα έφτασες, έχεις μπόλικους.
Τρία τελωνεία. Δεκάδες στρατόπεδα. Εκατοντάδες φυλάκια. Ρίζια, Πλάτη, Χελιδόνα. Ονόματα-θρύλοι, εφιάλτες στις στρατιωτικές συνειδήσεις. Ορεστιάδα. Ονομα-σύμβολο. Γκατζολία τη λένε (κι οι κάτοικοί της πια!), τέλος Θεού – αρχή Αλλάχ, «εξορία», πινέζα του χάρτη…
Δυο άλογα, τέσσερις τροχοί κι ένα σκυλί θάφτηκαν μαζί με τον ιδιοκτήτη τους στον τύμβο της Δοξιπάρας Ζώνης. Κι αυτά αφορούν μία μόνο ταφή
Γλώσσα δε βάζουν μέσα οι φαντάροι κι ας παίρνουν, έστω και με μια μέρα εδώ, πιστοποιητικό σκληραγώγησης για όλη την υπόλοιπη ζωή τους. Νύχτα-μέρα στις σκοπιές και τα περίπολα, στην παγωνιά του Εβρου, μόνο να σιχτιρίζουν την τύχη τους ξέρουν. Και τα κονέ τους… Αυτοί χάνουν.
Εδώ αρχίζει η Ελλάδα. Ανάμεσα στο στενό μαρκάρισμα Τουρκίας και Βουλγαρίας. Στο Τριεθνές. Ανάμεσα σε Εβρο και Αρδα. Στο Τρίγωνο. Ενα σύνορο όλη η επαρχία της Ορεστιάδας, να μη φιλάς σταυρό για το τι αγναντεύεις – τη μια μιναρέδες, την άλλη βουλγαρικές πεδιάδες, τη μια την Αδριανούπολη, την άλλη το Ιβάιλοβγκραντ. Μόνο να ταξιδεύεις. Πλάι σε χωράφια, σύνορα και ποτάμια. Πλάι στις χαμένες πατρίδες. Γοητεία.
Περνάει ο Αρδας, πρασινίζει η γη, ποτίζονται τα χωράφια. Μέχρι να χυθεί στον Εβρο. Οι μαιανδρισμοί του όμως φαίνονται μόνο απ’ τη Μηλιά
Εδώ, και μόνο εδώ, ο Εβρος δεν είναι το σύνορο αλλά ο περιβόητος φράχτης. Για λίγο, για 10 χλμ περίπου. Εδώ γύρω κι οι συνοριοφύλακες της Frontex κι οι φαντάροι. Εδώ τα κοντοκουρεμένα κεφάλια, τα λασπωμένα άρβυλα, τα κόντρα ξυρίσματα. Οι καντήλες απ’ τα… γκατζολεόπτερα. Ετσι λένε εδώ τα κουνούπια.
Παραμεθόριος. Συστάσεις σε ΕΣΣΟ και «γιώτα». Καθαριστήρια και… τζιπ delivery. Ταξί μοιρασμένα στα 4, σιδηροδρομικοί σταθμοί που δεν βγάζουν ανακοινώσεις. Ξέρεις πού κατεβαίνεις. Στο τέρμα. Εδώ κι οι πρόσφυγες. Ηρθαν με την ανταλλαγή το ’23. Από Αδριανούπολη, Καραγάτς, Ντεμερντές, Μπόσνα… Γι’ αυτό οι νοικοκυρές φτιάχνουν το λάχανο τουρσί, βράζουν τραχανά κόκκινο, πλάθουν τα ουμάτς, τρατάρουν μαλιμπί. Σκουπίζουν με σκούπες αληθινές·υπάρχουν μάστορες να τις φτιάχνουν.
Γι’ αυτό στα καφενεία έχουν να λένε ιστορίες σωρό. Εδώ κι η πηχτή ομίχλη. Να μη φαίνονται τα χνώτα στην παγωνιά. Να κλείνουν τον χειμώνα τα περάσματα από Αρδα και Εβρο, να κοκαλώνουν τα δέντρα, το κρύο να τσακίζει κόκαλα. Τον υπόλοιπο χρόνο τα πράγματα είναι πιο εύκολα. Η ανεξερεύνητη Ορεστιάδα μεταμορφώνεται.
«Κρουν τα νταούλια, κρουν και τα βιολιά»: του Κάραγατς όλα, στο μουσείο της Ορεστιάδας. Εκεί που θα τα μάθεις όλα για τον ξεριζωμό του ’23
Ο Αρδας απλώνει χιλιόμετρα από αμμουδιές για αναψυχή, ζωηρεύει από το περίφημο φεστιβάλ του, ο ορεινός όγκος Πενταλόφου – Πετρωτών γεμίζει από μοβ ορχιδέες, τα σκόρδα στρώνονται στους δρόμους των χωριών, τα παιδιά παίζουν στις πλατείες, συνοδεύουν με τα γέλια τους τα υπαίθρια τσίπουρα.
Τα χωράφια ξυπνούν. Σκόρδα, ζαχαρότευτλα, σπαράγγια, ηλιοτρόπια, βαμβάκια, πρωτοποριακές ελαιοκράμβες. 600.000 στρέμ. κάμπος. Μια άπλα ατέλειωτη. Μια ηρεμία, τάξη, ασφάλεια απρόσμενη. Πράσινες κάρτες και μπες – βγες ασταμάτητα. «Μια πόλη – τρεις χώρες» λένε οι ντόπιοι. Για πλάκα πας και Κωνσταντινούπολη. Γι’ αυτό το ταξίδι στην Ορεστιάδα μόνο καψώνι δεν είναι. Είναι ταξίδι συνείδησης. Ταξίδι συμπαράστασης. Κάτι σαν χρέος. Και απόλαυση μαζί.
«Μια ζωή στρατιώτες»
«Αγαπητή Λητώ, ούτε Συ βέβαια εφαντάζεσο ούτε εγώ ήλπιζα πως την επιστολή σου θα τη διάβαζα μέσα σε σκηνή και με το φως σπαρματσέτου!… Σκέψου μια πόλι με 10.000 κατοίκους να φεύγει σύσσωμη αφού πάρη και το τελευταίο καρφί και σανίδι από το σπίτι της και να έρχεται σ’ ένα εκτεταμένο μέρος να εγκαθίσταται σε σκηνάς… Παρουσιάζει δε η καινούργεια αυτή πόλις το πιο ιδιόμορφο θέαμα μα και το πιο θλιβερό συνάμα… Εξ’ άλλου το παληό Καραγάτς φαίνεται απ’ εδώ καθαρά με φόντο όλη την Αδριανούπολι…».
Αγροτικές εκτάσεις και χωριά κρατούν «ζωντανή» την επαρχία της Ορεστιάδας. Εδώ η Μεγάλη Δοξιπάρα
4/9/1923 γράφτηκε το γράμμα. Από κάποιον Μανώλη. Ο,τι δηλαδή Αδριανουπολίτες και Καραγατσιανοί είχαν φτάσει στην πεδιάδα του Κουμ Τσιφλίκ. Ο,τι είχε υπογραφεί η Συνθήκη της Λοζάνης, η ανατολική Θράκη είχε τραβήξει για τη δυτική κι ο Βενιζέλος είχε δώσει το Καραγάτς για να ξεμπερδεύει με τις πολεμικές αποζημιώσεις.
Γι’ αυτό ο Εβρος δεν είναι το σύνορο εδώ. 6.000 άνθρωποι φόρτωσαν τη ζωή τους στα κάρα και μετακινήθηκαν ελάχιστα χιλιόμετρα μακρύτερα, ιδρύοντας τη Νέα Ορεστιάδα. Λένε πως το σημείο επελέχθη χάρη σ’ ένα ουράνιο τόξο – σημάδι, μα για να ‘ναι κοντά στην πατρίδα τους, να επιστρέψουν γρήγορα, δεν είναι πιο πιθανό;
Το φθινόπωρο το «καταλαβαίνουν» πρώτες οι λεύκες
Φωτογραφίες, γράμματα, δηλώσεις – όλο το χρονικό του ξεριζωμού μαζί με αντικείμενα καθημερινής χρήσης, φορεσιές, έγγραφα κι ένα σωρό πολύτιμα από το Καραγάτς, έχουν τη θέση τους στο υπέροχο μουσείο της Ν. Ορεστιάδας. Τα μαθαίνεις όλα με το νι και με το σίγμα από τους άξιους συνταξιούχους δασκάλους που το φροντίζουν. Από εδώ ξεκινάς. Μόνο έτσι καταλαβαίνεις τι θα πει Ορεστιάδα.
Εξω, στους δρόμους της βορειότερης πόλης της Ελλάδας, την προσφυγιά θυμίζει η άψογη ρυμοτομία που ωθεί τους κατοίκους στα ποδήλατα, η Βιβλιοθήκη με τα συγγράμματα απ’ το Γυμνάσιο Αδριανούπολης και το Ζάππειο Παρθεναγωγείο, το μνημείο στην οδό Πατρ. Γρηγορίου. Οι Γκαγκαβούζηδες στην Οινόη (χριστιανοί που μιλούσαν ένα τούρκικο ιδίωμα), ακόμη και το όνομα της κεντρικής πλατείας. Σπύρου Δάσιου την είπαν, προς τιμήν του άξιου Γενικού Διοικητή της Θράκης κατά τον ξεριζωμό.
Γύρω από την πλατεία χτυπάει και η καρδιά της πόλης. Οι πεζόδρομοι σερβίρουν νυχθημερόν μεζέδες και ποτά. 18.000 κάτοικοι και μαζί τους φαντάροι, στρατιωτικοί, 500 φοιτητές ενώνουν χνώτα και κρατάνε ζεστή τη μεθοριακή πόλη που βουτά στους -15 βαθμούς επιβεβαιώνοντας τη ρήση κρύα χέρια, ζεστή καρδιά.
Άλλοι ιππεύουν, μαθαίνουν τοξοβολία ή σκοποβολή, πινγκ πονγκ ή θέατρο. Ενα κάρο όμιλοι υπάρχουν. Κι όλοι μαζί χειροκροτούν τη φημισμένη ομάδα βόλεϊ. Νόμιζες πως όλη η Ορεστιάδα θα ‘ναι ντυμένη στο χακί; Γράψε λάθος.
Φύλλο πορείας..
Η πορεία προς τα σύνορα δεν είναι ποτέ μοναχική. Κατ’ αρχάς υπάρχει κίνηση προς τα χωράφια και τα χωριά που μετρούν τριψήφιους αριθμούς κατοίκων. Επειτα, είναι και τα τελωνεία. Βενζίνη θες; Στα Ιβάιλοβγκραντ θα πας. Καζίνο ή σούπερ μάρκετ θες; Στο Σβίλενγκραντ. Καφεδάκι θες; Ντουγρού για Αδριανούπολη. Με την ταυτότητα και μια πράσινη κάρτα για το αυτοκίνητο. Τόσο απλά.
Αδριανούπολη. Το τέμενος Σελιμιγιέ, το καλύτερο έργο του περίφημου αρχιτέκτονα Μιμάρ Σινάν
34 χλμ. περίπου από την Ορεστιάδα βρίσκεται η Μικρή Δοξιπάρα, όπου υπάρχει ένα από τα κορυφαία αξιοθέατα του νομού. Σε έναν από τους αμέτρητους τύμβους της περιοχής ανασκάφηκαν ταφές ρωμαϊκών χρόνων, εύπορων πολιτών οι οποίοι τάφηκαν μαζί με τις άμαξες και τα άλογά τους. Μοναδικό θέαμα που δεν βλέπεις αλλού στην Ελλάδα.
Βόρεια βρίσκεται ο Κυπρίνος. Κεφαλοχώρι που βαφτίζει το τελωνείο προς το βουλγαρικό Ιβάιλοβγκραντ και το φράγμα του Αρδα. Πάνω στον σταθμό διέλευσης νάσου η Ελένη και ο Θανάσης Μαλούσης, ο Μπαϊτανάσ’ όπως τον λένε οι Βούλγαροι. Μήλα, αχλάδια, πατάτες, όσπρια στήνονται στα σύνορα και αναγράφονται και στις δύο γλώσσες.
Η γέφυρα Κομάρων στον Αρδα
«Πέρα-δώθε όλοι. Οι Ελληνες φέρνουν βενζίνη, οι Βούλγαροι μπαίνουν από εδώ και βγαίνουν από Ορμένιο για να γλιτώσουν τις στροφές ως τη Φιλιππούπολη!» λέει ο μπαρμπα-Θανάσης. «Παλιά, ήμασταν στα χωράφια κοπέλες και μας έπαιρναν οι στρατιώτες άρον άρον μη μας αρπάξουν οι Βούλγαροι. Τώρα είμαστε αδέρφια» λέει και η κ. Ελένη.
Τελευταίος σταθμός, Ορμένιο. Στα ελληνοβουλγαρικά σύνορα
Κάπου εδώ, βρίσκεται και το εγκαταλειμμένο χωριό Γαλήνη ενώ λίγο πιο πάνω γίνεται η πρώτη γνωριμία με τον Αρδα που ‘ρχεται από Βουλγαρία. 290 χλμ. Ποτάμι, τα 49 τελευταία έως ότου χυθεί στον Εβρο είναι ελληνικά. Κι έτσι μπαίνεις στο Τρίγωνο που σχηματίζουν οι δύο ποταμοί. Οι μαιανδρισμοί του Αρδα πάντως φαίνονται μόνο από το χωριό Μηλιά με τα ωραία πλινθόκτιστα σπίτια.
Στο Θεραπειό ο ναός της Παναγίας έχει ένα υπέροχο τέμπλο, ενώ στον Πεντάλοφο εκτός του ότι γίνεται το φεστιβάλ Γκάιντας, βρίσκεται το «Ευρωθήραμα», το μεγαλύτερο εκτροφείο άγριων θηραμάτων στην Ελλάδα. Ακόμη πιο πάνω βρίσκονται οι έρημοι οικισμοί Μπάρα και Γυαλιά – στον πρώτο λειτουργεί καταφύγιο, στον δεύτερο είναι ο Βράχος της Γονιμότητας που περνάς αν θες παιδί!
Στα Πετρωτά όμως σε στέλνουν όλοι. Το λέει και το όνομα, το λέει και το άγαλμα του λιθοξόου: από εδώ έβγαινε εξαιρετική πέτρα και περίφημοι πετράδες. Το επιβεβαιώνει και το μουσειάκι Πέτρας και τα «μαντένια», τα λατομεία στην πλαγιά του βουνού, ένα εντυπωσιακό τοπίο όπου σχηματίζονται και καταρράκτες. Κρίμα μόνο που δεν σώζονται πολλά πέτρινα σπίτια.
Κοντεύει 90 κι ακόμη ξεδιαλέγει τα σκόρδα η κα Κυριακούλα στη Νέα Βύσσα
Δεύτερη χειραψία Ελλάδας – Βουλγαρίας στο Ορμένιο, όπου και το τελωνείο προς Σβίλενγκραντ. Στο βορειότερο χωριό της χώρας και στον παροπλισμένο σταθμό τερμάτιζε η θρυλική αμαξοστοιχία 604. Ο σιδηρόδρομος, θα δεις, είναι πολύ σημαντικός εδώ πάνω… Ο κάθετος άξονας που φέρνει στο Τρίγωνο έχει καμιά 15αριά χρόνια που κατασκευάστηκε…
Στο Τριεθνές
Στροφή ανατολικά, παράλληλα με τον Εβρο, που έρχεται από Βουλγαρία ως… Μαρίτσα. Απ’ τα ωραία Δίκαια φτάνεις στον Δίλοφο οδηγώντας για 8 χλμ. περίπου πάνω στα σύνορα, στο Τριεθνές. Εδώ υψώνουν τις σημαίες τους και οι τρεις χώρες, στη μέση του ποταμού, σε μια νησίδα «Χώρο Ειρήνης».
Το τελωνείο Βουλγαρίας –Τουρκίας βρίσκεται λίγο βορειότερα, η καλύτερη θέα προς τα εκεί όμως είναι από το οινοποιείο Εβρίτικα Κελάρια. Ενα τζαμί απ’ τη μια, μια βουλγαρική σημαία απ’ την άλλη κι ουρές χιλιομέτρων οι νταλίκες ανάμεσά τους. Από εδώ μπορείς να παρακάμψεις για το Σπήλαιο όπου λειτουργεί αρχαιολογική έκθεση και να βγεις στα Ρίζια και τις αμμουδιές του Αρδα. Μπορείς να αναζητήσεις το εργαστήρι παραγωγής καβουρμά ή και το γεφύρι στη Στέρνα
Ο κ. Ζαρίφης φτιάχνει ακόμα σκούπες στη Νέα Βύσσα
Ξαναβγαίνοντας στον κεντρικό δρόμο πάντως, είτε βόρεια θα πας, στις Καστανιές, είτε νότια προς Ορεστιάδα, κάνοντας απαραίτητα μια στάση στη Νέα Βύσσα. Απόγονος της παλιάς Βύσσας (Βοσνοχωρίου) διατηρεί όνομα, μνήμες και την ιδιαίτερη αρχιτεκτονική στις προσόψεις των κτισμάτων.
Αγναντεύει την Αδριανούπολη, φημίζεται για τα σκόρδα της και για τις παραδοσιακές
σκούπες που συνεχίζει να παράγει διά χειρός κ. Κώστα Ζαρίφη. Φτιάχνονται στο χέρι από το φυτό σκουπόχορτο και πριν την επέλαση των πλαστικών, λειτουργούσαν δεκάδες εργαστήρια κυρίως στις Καστανιές. Σ’ αυτές έχει μείνει να πας.
Και στα ακριτικά Μαράσια, στο σπίτι της κυράς των Μαρασίων, της προσφυγοπούλας Βασιλικής Λαμπίδου-Φωτακάκη. Ηταν η γιαγιά του Εβρου που επί 50 χρόνια ύψωνε την ελληνική σημαία και φρόντιζε τους συνοριοφύλακες σαν παιδιά της. Στις Καστανιές θα πας για τον εντυπωσιακό κυλινδρόμυλο. 86 χρόνων αυτός, καμιά 90αριά ο κ. Κώστας Παπάζογλου που επιμένει να τον λειτουργεί πού και πού!
Στις Καστανιές θα πας και για τον πανέμορφο Αρδα. Κι αν είναι και καλοκαίρι, θα στήσεις τη σκηνή σου και θα απολαύσεις μέσα στη φύση το ιδιαίτερο φεστιβάλ «Συνάντηση Νέων – Αρδα» για χάρη του οποίου φτάνουν εδώ πάνω ηχηρά ονόματα. Στις Καστανιές θα πας και για το τελωνείο. Το μοναδικό πέρασμα προς την Τουρκία μέχρι που έγινε το τελωνείο των Κήπων. 5 χλμ. απέχει το Καραγάτς και 10 η Αδριανούπολη. Να μην πας κι εκεί μια βόλτα, να ενώσεις το κουβάρι; Θα πας κι όταν περάσεις τη μπάρα θα δεις να σ’ αποχαιρετά ένα απλό, γαλάζιο «στο καλό»