«Ή φύση πολυμήχανη, έφτιαξε, για τα μάτια του αετού την παγγεννήτρα πλάση και για τον τυφλοπόντικα την ομορφιά που κρύβεται μέσα στης γης τα σκοτεινά και κρύα σπλάχνα «.
Ένα από τα ωραιότερα σπήλαια της Ελλάδας, με φανταστικό σε ομορφιά και πλούτο διάκοσμο, βρίσκεται νοτιοανατολικά της ιστορικής κωμοπόλεως της Αλιστράτης..
Η Αλιστράτη υπήρξε, κατά τους μέσους χρόνους της τουρκοκρατίας, ένα μείζονος σημασίας θρησκευτικό και πνευματικό κέντρο. Το όνομα της κωμοπόλεως, που οφείλεται στην ύπαρξη ναού αφιερωμένου στη μνήμη του Αγίου Ευστρατίου ή, κατά μια άλλη εκδοχή, σε ναό που τιμούσε τη σύναξη των Αρχιστρατήγων Γαβριήλ και Μιχαήλ πέριξ του οποίου κτίσθηκε το πόλισμα, αναφέρεται σε έγγραφα της Ιεράς Μονής Εικοσιφοίνισσας που χρονολογούνται περί τα μέσα του 15ου αιώνα.
Υπήρξε, η κωμόπολη της Αλιστράτης στις αρχές του 19ου αιώνα έδρα Μητροπολίτου και η ευπορία των κατοίκων της επέτρεπε την εκδήλωση των φιλόμουσων αισθημάτων τους με τη λειτουργία και συντήρηση μιας «Κεντρικής Ελληνικής Σχολής», περίφημης, κατά τα μέσα του 19ου αιώνα, για την ποιότητα των παρεχομένων γνώσεων στους σπουδαστές της, καθώς και ενός Αρρεναγωγείου, ενός Παρθεναγωγείου και ενός Οικοτροφείου.
Η κωμόπολη, ως κέντρο Ελληνισμού, βρέθηκε στο επίκεντρο των γεγονότων του Μακεδονικού Αγώνα, καθώς, οι κάτοικοι της υπερασπίστηκαν σθεναρά την πάτρια πίστη και την ελληνικότητά τους. Η αξιόλογη αυτή παραδοσιακή κοινότητα, που ακόμη και σήμερα κρατά, σε πείσμα των καιρών, μερικά σημαντικά για την αρχιτεκτονική τους λαϊκά αρχοντικά, είναι έδρα του ομώνυμου Δήμου, που πρωτοστατεί στην ανάδειξη του μοναδικού για τα γεωγλυπτά του Σπηλαίου της.
To σπήλαιο, με γνωστή έως και σήμερα επιφάνεια 25.000 τ.μ. είναι σχεδόν επίπεδο και βρίσκεται στη θέση «πετρωτό». Στους κατοίκους της ευρύτερης περιοχής ήταν γνωστό από τις διηγήσεις συμπολιτών τους που, είτε για λόγους θήρας αγριοπερίστερων είτε από περιέργεια, κατέβαιναν στα έγκατα του, όπως π.χ. η αποστολή εξερεύνησης του σπηλαίου που οργανώθηκε από το δάσκαλο Δημήτριο Ν. Ιατρίδη το Σεπτέμβριο του 1958.
Το 1975 η τότε κοινότητα της Αλιστράτης με έγγραφό της γνωστοποίησε την ύπαρξη του σπηλαίου στην Σπηλαιολογική Εταιρεία Ελλάδος, η οποία υπό την καθοδήγηση του καθηγητού της Γεωλογίας και Παλαιοντολογίας του Πανεπιστημίου των Αθηνών Ν. Συμεωνίδη δραστηριοποιήθηκε προς την κατεύθυνση της έρευνάς του.
Πολυμήχανη η φύση, έφτιαξε για τα μάτια του αετού την παγγεννήτρα πλάση, και για τον τυφλοπόντικα την ομορφιά που κρύβεται μέσα στης γης τα σπλάχνα τα σκοτεινά και κρύα..
Τα σπήλαια δημιουργούνται από τη χημική και μηχανική αποσάθρωση, που προξενεί η ροή του νερού στην επιφάνεια της γης σε διάφορα πετρώματα, που βρίσκονται στα έγκατά της. Το νερό, από διάφορα ρήγματα και ασυνέχειες που παρουσιάζουν, κυρίως, τα ασβεστολιθικά πετρώματα, εισχωρεί στο εσωτερικό τους, διαλύει τον όγκο τους και σχηματίζει διάφορα καρστικά φαινόμενα, όπως υπόγειους αγωγούς, στοές, καταβόθρες και σπήλαια.
Το θαυμάσιο σπήλαιο της Αλιστράτης, με το μοναδικό φυσικό εξαερισμό σε όλα τα τμήματά του, οφείλει τη γέννησή του σε τέτοια φαινόμενα που ξεκίνησαν τη δράση τους πριν από 2.οοο.οοο χρόνια.
Ο επισκέπτης του σπηλαίου της Αλιστράτης, στον σπηλαιολογικό του περίπατο, ακολουθεί μια υποδειγματικά προκαθορισμένη διαδρομή, που τον οδηγεί από τη μεγαλοπρεπή είσοδο του σπηλαίου στην κύρια αίθουσα, διαστάσεων 6ο μ. πλάτος, 100 μήκος και ύψος 20-30 μέτρα. Οι ιδανικές προϋποθέσεις για την ασφάλεια του αγγίζουν τα όρια του τέλειου με το «μίτο της Αριάδνης», που δεν είναι παρά ένα σχοινί καθοδήγησης του επισκέπτη με σιγουριά προς την έξοδο του σπηλαίου στην ακραία περίπτωση που, σε διακοπή του κύριου φωτισμού, δεν λειτουργήσουν τα βοηθητικά συστήματα.
Μέσα στην κύρια αίθουσα τα συναισθήματα του επισκέπτη από την υπερβολή της ομορφιάς είναι μοναδικά. Από την έντονη σταγονορροή στον χώρο αυτό σχηματίσθηκαν σταλακτίτες που κρέμονται από την οροφή και σταλαγμίτες που υψώνονται από το επίπεδο δάπεδο της αίθουσας. Κολόνες, που δημιουργήθηκαν από την ένωση σταλακτίτη και σταλαγμίτη, αιχμαλωτίζουν το βλέμμα του επισκέπτη, ενώ τα διάφορα πολύχρωμα επιφλοιώματα δίνουν στην αίθουσα μια μοναδική χάρη.
Καθώς ο επισκέπτης συνεχίζει την εξερεύνηση του μέσα στις στοές του σπηλαίου, συναντά διαδοχικά νέους θαλάμους μικρότερους της κύριας αίθουσας με κατάλευκους σταλακτίτες και εντυπωσιακούς σε σχήματα εκκεντρίτες και ελικτίτες, ενώ στο τέλος της διαδρομής του, που είναι περίπου 1100 μέτρα, ένα μοναδικό σε πυκνότητα δάσος από σταλαγμίτες, ύψους έως και 10 μέτρων και πλάτους 7 μέτρων, αφήνει άφωνο τον επισκέπτη στη θέα της πρωτογέννητης ομορφιάς.
Σε μια παράλληλη, προς την κύρια, διαδρομή, που ξεκινά από την αίθουσα υποδοχής, ο επισκέπτης συναντά διαφόρων μεγεθών αίθουσες με πολύχρωμους σταλακτίτες μήκους 15 μέτρων. Η στοά αυτή, με εξίσου πλούσιο διάκοσμο και ποικιλία στις μορφές των γεωγλυπτών της προς τον κύριο διάδρομο ξενάγησης, με τον οποίο και ενώνεται, φτάνει σε μερικά σημεία της διαδρομής της σε ύψος που ξεπερνά τα 35 μ. Μέσα στο σπήλαιο, που η θερμοκρασία του είναι σταθερά στους 20 βαθμούς Κελσίου, ενώ η υγρασία του στο 70 με 75 % ζουν διάφοροι σπηλαιόβιοι οργανισμοί, όπως Δολιχόποδα , Μυριόποδα και ελάχιστες πια Νυχτερίδες που τον καιρό της Βασιλείας τους στο σπήλαιο άφησαν υπό τη μορφή των περιττωμάτων τους μια πλούσια οργανική ύλη το «Γκουανό» που σήμερα είναι η βάση της τροφικής αλυσίδας μιας πλούσιας πανίδας.
Σε απόσταση μικρή από το τουριστικά άψογα αξιοποιημένο σπήλαιο βρίσκεται το φαράγγι του ποταμού Αγγίτη μήκους 15 χλμ και βάθους, σε μερικά του σημεία, που φτάνει τα 80 με 100 μέτρα. Το Φαράγγι ξεκινά από τα όρια του δημοτικού διαμερίσματος της Συμβολής και τερματίζει θεαματικά στην πεντάτοξη πέτρινη γέφυρα της Αγγίστας. Κατά μήκος της ροής του ποταμού, που σχηματίζει «μαιάνδρους» και προσφέρεται για «ράφτινγκ», υπάρχουν στις βραχώδεις πλαγιές του φαραγγιού μικρά και μεγάλα σπήλαια, τα οποία κάποτε πρόσφεραν προστασία σε μικρές προφανώς ανθρώπινες κοινότητες την ύπαρξη των οποίων μαρτυρούν τα βραχογραφήματα, έργα του 5ου – 6ου μ.Χ. αιώνα που παριστάνουν διάφορα ζώα, όπως π.χ. ελάφια και καμήλες, καθώς και σκηνές του καθημερινού βίου.
Η τοπική παράδοση θέλει το φαράγγι του Αγγίτη, που είναι γνωστό στους κατοίκους της περιοχής και ως «Στενά της Πέτρας» ή «Διώρυγα» να είναι τεχνικό έργο των Μακεδόνων του Φιλίππου του Β’, όμως, είναι βέβαιο, πως πρόκειται για μια επιγενετική κοιλάδα του ποταμού που προέκυψε από τις εξελικτικές γεωλογικές δράσεις ανάμεσα στις οροσειρές του Παγγαίου και του Μενοικίου. Ακολουθώντας φυσικά μονοπάτια που ξεκινούν από τη Συμβολή, τη Λευκοθέα και, βέβαια, το σπήλαιο της Αλιστράτης, ο περιπατητής έχει πρόσβαση στο Φαράγγι, που έχει πλούσια χλωρίδα και πανίδα.
